شهروند امروزی با نوعی تشدید عصبیت، افزایش استرس، اضطراب و افسردگی مواجه است. در این راستا، رسیدن به حس حضور و ادراک زندگی در زمان حال، ضروری است. این پژوهش تعریف، سنجش، آسیب‌شناسی و ساماندهی حس حضور در فضاهای باز تفرجی طبیعی و مذهبی شهری را هدف قرار داده‌است. برای پاسخ به هدف تحقیق، ترکیبی از هر دو راهبرد کمی و کیفی موردنظر بوده است.
در ارتباط با سنجش کمی حس حضور، از طریق مروری بر متون معتبر جهانی و پایش با نظرات صاحب‌نظران، شاخص‌های 39 گانه انتخاب شد. در ادامه شاخص‌ها در دو فضای تفرجی طبیعی ائل‌گولیی و عون‌بن‌علی تبریز و همچنین دو فضای باز مذهبی حیاط مسجد جامع و حیاط مسجد سیدحمزه‌ی تبریز، از طریق پرسشنامه مورد آزمون و تحلیل آماری قرار گرفت. مطابق با نتایج، در فضاهای تفرجی طبیعی، با استفاده از روش تحلیل عاملی عوامل 11 گانه‌ی حضور پذیری روان‌شناختی در مکان، خوانش مکان، طبیعت و زیبایی مکان، خلوت و عظمت مکان، کشف مکان، ادراک کلیت مکان، احیاکنندگی مکان، صمیمیت مکان، اصالت مکان، سرزندگی مکان و هستی در مکان، به‌عنوان عوامل تبیین‌کننده‌ی کیفیت حس حضور تعیین گردیدند. سپس امتیاز هر یک از 2 فضای شهری از کل حس حضور تعیین شد که فضای عون‌بن‌علی دارای کیفیت بالاتری نسبت به ائل‌گولیی می‌باشد. همچنین با در نظر داشتن عوامل 11 گانه به‌عنوان متغیر مستقل و شاخص "میزان احساس و ادراک فضا با تمام وجود و برخورداری از احساس خوب در فضا" به‌عنوان متغیر وابسته و با انجام تحلیل رگرسیونی، به رتبه‌بندی عوامل سازنده‌ی حس حضور براساس اهمیت آن‌ها در تبیین متغیر وابسته پرداخته شد که عامل "طبیعت و زیبایی مکان " بیشترین تأثیر را در تبیین متغیر وابسته ایفا می‌کند. همچنین مطابق با نتایج در فضاهای مذهبی، با استفاده از روش تحلیل عاملی عوامل 10 گانه‌ی حضور روانی در مکان، طبیعت و دنجی مکان، فهم مکان، سکون‌پذیری و تمرکز مشهود در مکان، احیاکنندگی و رمزآلودی مکان، هویت و تذکر دهی مکان، خوانایی مکان، توجه انگیزی مکان، جذابیت مکان و بدن‌آگاهی در مکان به‌عنوان عوامل تبیین‌کننده‌ی حس حضور تعیین گردیدند. سپس امتیاز هر یک از 2 فضای مذهبی از کل حس حضور تعیین شد که مطابق با نتایج، فضای حیاط مسجد سیدحمزه دارای کیفیت بالاتری نسبت به حیاط مسجد جامع می‌باشد. همچنین با در نظر داشتن عوامل 10 گانه به‌عنوان متغیر مستقل و با انجام تحلیل رگرسیونی، مشخص شد که عامل "حضور روانی در مکان " بیشترین تأثیر را در تبیین متغیر وابسته ایفا می‌کند. در ارتباط با سنجش کیفی حس حضور، بر اساس فراوانی یافته‌های تحلیل محتوای مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته در فضاهای تفرجی طبیعی، مقوله‌های آرامش مکان، طبیعت مکان و شخصیت مکان به‌عنوان مقولات تبیین‌کننده‌ی حس حضور انتخاب‌شد. همچنین مطابق با نتایج تحلیل محتوای فضاهای مذهبی، مقوله‌های آرامش و معنویت مکان، شخصیت مکان انتخاب‌شد.
تطبیق نسبی نتایج پژوهش کمی و کیفی، بیانگر همگرایی نسبی عوامل در پژوهش کمی و مفاهیم اصلی در پژوهش کیفی در فضاهای طبیعی و مذهبی است. تسهیل دسترسی به عملکردهای فضا، رعایت و نظارت بر نسبت بین فضای مصنوع و محیط طبیعی، ازجمله راهکارهای مرتبط با فضاهای طبیعی می‌باشد. در مورد فضاهای مذهبی، ارتقای هویت و تشخص، بهبود عناصر احیاکننده‌ی ذهن همچون صدای آب، مرمت کیفیات معماری سنتی جداره‌ها و تقویت سلسله‌مراتب ورود به فضای قدسی ازجمله راهکارهای موردنظر است.
واژگان کلیدی: حس حضور، فضاهای مذهبی، فضاهای طبیعی، تحلیل عاملی، تحلیل رگرسیون، تحلیل محتوا